Teren dzisiejszego powiatu leszczyńskiego w średniowieczu obejmowały kasztelanie kościańska i wschowska. W II połowie XIV wieku w Wielkopolsce wykształciły się powiaty o funkcjach sądowych, zastępując dawne kasztelanie i dystrykty. Obszar dzisiejszego powiatu leszczyńskiego znalazł się w części w dużym powiecie kościańskim, a w części w wydzielonej z powiatu kościańskiego ziemi wschowskiej. 

Po drugim rozbiorze Polski w 1793 r. cały obszar znalazł się pod panowaniem Prus, w departamencie poznańskim, głównie w obrębie powiatu wschowskiego. Rozwój i rosnąca rola Leszna spowodowała jednak, że już w połowie XIX wieku przejęło ono od Wschowy niektóre instytucje powiatowe, np. sąd powiatowy. 1 października 1887 r. wśród nowo utworzonych powiatów znalazł się powiat leszczyński (Kreis Lissa) o powierzchni 524,7 km2 (obecnie jest to 806 km2), wydzielony z powiatu wschowskiego (Kreis Fraustadt). W skład powiatu leszczyńskiego weszło 5 miast (Leszno, Osieczna, Rydzyna, Święciechowa i Zaborowo), 52 gminy wiejskie i 33 obszary dworskie. Obszar powiatu, poza miastem Lesznem, w ówczesnym kształcie odpowiadał w przybliżeniu dzisiejszym czterem gminom: Krzemieniewo, Osieczna, Rydzyna i Święciechowa. Teren obecnych gmin Włoszakowice i Wijewo w większości pozostał w powiecie wschowskim. Lipno i pobliskie wioski znalazły się przeważnie w nowym powiecie śmigielskim (Wilkowice, Smyczyna, Mórkowo, Goniembice, Żakowo, Koronowo, Wyciążkowo, Klonówiec, Gronowo i Gronówko). Do powiatu śmigielskiego przydzielono też Popowo i Witosław ze współczesnej gminy Osieczna. Natomiast Kąty, Maciejewo, Ziemnice, Miąskowo, Kleszczewo i Górka należały wówczas do powiatu kościańskiego. Od 1892 r. Starostwo Powiatowe (Königliches Landrat-Amt) miało swoją siedzibę w nowo wybudowanym gmachu przy Szosie Strzyżewickiej. Funkcję starostów (landratów) pełnili kolejno: Hans von Hellmann (1887-1897), Arnold von Rosenstiel (1898-1907), Siegfried von Kardorff (1908-1919) i Erich von Volkening (1919-1920). 

Mapa powiatu leszczyńskiego z okresu zaboru pruskiego

W 1918 r. sytuacja polityczna oraz przebieg działań frontowych w czasie I wojny światowej, w której walczyli ze sobą wszyscy trzej dotychczasowi zaborcy Polski – Niemcy i Austro – Węgry z Rosją – sprzyjała zabiegom o odzyskanie przez Rzeczpospolitą niepodległości. W powiecie leszczyńskim intensywnie przygotowywano się do przejęcia władzy lokalnej od administracji niemieckiej. W październiku 1918 r. (jeszcze przed kapitulacją Niemiec) w Lesznie powstał polski Tajny Komitet Narodowy, a 20 listopada 1918 r. powstała Powiatowa Rada Ludowa, która wybrała Wydział Wykonawczy. 

27 grudnia 1918 r. w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie, ale pierwsze wioski w powiecie leszczyńskim na wschód i północ od Leszna oddziały powstańcze zajęły dopiero 7 stycznia 1919 r., po wprowadzeniu przez Niemców w Lesznie stanu wyjątkowego, aresztowaniu czołowych polskich działaczy niepodległościowych i zawieszeniu działalności Powiatowej Rady Ludowej. Odcinek frontu przebiegający przez powiat przyjął nazwę Grupa „Leszno”. Powstańcy nie byli w stanie opanować całości powiatu, w tym Leszna, z powodu stacjonującego w Lesznie silnego garnizonu niemieckiego. 16 lutego 1919 r. został podpisany rozejm w Trewirze ustalający linię demarkacyjną - Leszno nadal znajdowało się w rękach niemieckich.

Na mocy kończącego I wojnę światową traktatu wersalskiego Polska przejęła 18 stycznia 1920 r. administrację nad powiatem leszczyńskim. Polsce przyznano cały powiat w kształcie z czasów administracji pruskiej przed wybuchem powstania wielkopolskiego, łącznie z terenami, których powstańcom nie udało się opanować. Z części zajętego przez wojska powstańcze powiatu wschowskiego początkowo nie włączono do Polski wiosek Wijewo, Potrzebowo i Radomyśl, ale po protestach społecznych decyzję ostatecznie zmieniono. W skład powiatu weszły też Jabłonna, Rojęczyn i Kaczkowo z powiatu górowskiego, natomiast w granicach Niemiec znalazła się pierwotnie przyznana Polsce Dębowa Łęka. Ostatecznie w skład powiatu weszły 4 miasta (Leszno, Rydzyna, Osieczna i Święciechowa – do 1934 r., gdy utraciła prawa miejskie), 76 gmin wiejskich i 41 obszarów dworskich. Obszar powiatu obejmował 740 km2.

Dom św. Józefa w Osiecznej, siedziba starostwa w 1919 r. i w styczniu 1920 r.

Już od 1 czerwca 1919 r. w Osiecznej urzędował Tadeusz Sobeski, pierwszy starosta powiatu leszczyńskiego powołany przez wojewodę poznańskiego, który od 18 stycznia 1920 r. przeniósł siedzibę starostwa do Leszna. Starosta był w powiecie przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej. Do zakresu jego działania należały wszystkie sprawy administracji państwowej na obszarze powiatu, o ile nie były zastrzeżone do kompetencji innych organów. Sprawy działalności samorządu powiatowego uregulowało rozporządzenie Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 1921 r. o wyborach do sejmików powiatowych. Organami samorządu powiatowego były odtąd Sejmik Powiatowy i Wydział Powiatowy. Wydział był organem wykonawczym i działał pod przewodnictwem starosty. Według pierwszego powojennego spisu powszechnego z 1921 r. powiat leszczyński liczył 54. 425 mieszkańców, z czego w Lesznie 16.590, w Osiecznej 1.521, w Święciechowie 1.325, a w Rydzynie 1.198. Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 r. w powiecie mieszkało 61.488 osób. 

Mapa powiatu leszczyńskiego z 1922 r.

W okresie międzywojennym urzędowało trzech starostów. Tadeusza Sobeskiego w 1923 r. zastąpił Edmund Zenkteler, a tego z kolei w 1935 – Rudolf Świątkowski, który urzędował do wybuchu II wojny światowej. W latach 1935- 1939 wicestarostą był Marian Krause. 

Siedziba Starostwa w okresie międzywojennym

W 1932 r. w wyniku przeprowadzonych zmian w podziale administracyjnym zlikwidowano siedem najmniejszych powiatów w województwie poznańskim. Do powiatu leszczyńskiego przyłączono wówczas części zlikwidowanego powiatu śmigielskiego - 13 wiosek i 5 obszarów dworskich z obecnych gmin Lipno, Włoszakowice i Osieczna. 

W 1933 r. Sejm uchwalił ustawę o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Tzw. ustawa scaleniowa ograniczyła samodzielność samorządu, który miał być częścią aparatu państwowego. W miejsce sejmików powiatowych wprowadzono rady powiatowe i komisje rewizyjne. Rada powiatowa była organem stanowiącym i kontrolującym. Wydział Powia­towy był organem zarządzającym i wykonawczym Rady Powiatu. Komisja Rewizyjna na­tomiast sprawowała kontrolę nad działalnością finansową i gospodarczą władz powiatowych i gminnych. Zgodnie z nową ustawą gminy wiejskie i obszary dworskie zostały przekształcone w tzw. gminy zbiorowe i gromady, w kształcie zbliżonym do obecnych gmin.

W czasie II wojny światowej powiat leszczyński został włączony do III Rzeszy Niemieckiej. Starostą (landratem) w 1939 r. został Reinfried von Baumbach, a w 1941 - Karl Wollner. Okupacja niemiecka skutkowała terrorem i wyzyskiem ludności polskiej, wysiedleniami do Generalnej Guberni, wywozem na roboty przymusowe oraz grabieżą majątku. 

Mapa powiatu leszczyńskiego z okresu okupacji niemieckiej

31 stycznia 1945 r. Leszno i większa część powiatu zostały wyzwolone spod okupacji niemieckiej. Już 6 lutego Komitet Robotniczy w Lesznie powierzył tymczasowe kierownictwo Starostwa Powiatowego Ludwikowi Wielickiemu, przedwojennemu sekretarzowi starostwa. Dwa dni później przybyły na teren powiatu leszczyńskiego pełnomocnik rządu w imieniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego wyznaczył na starostę Kazimierza Roszkiewicza. 25 lutego pełnomocnik rządu na województwo poznańskie 

oficjalnie mianował starostę powiatu Kazimierza Roszkiewi­cza oraz wicestarostę Wacława Żółtego. Rozpoczęto organizację na terenie powiatu gminnych i miejskich rad na­rodowych oraz Powiatowej Rady Narodowej i Wydziału Powiatowego. 

W 1948 r. – po kilkumiesięcznym pełnieniu obowiązków starosty przez wicestarostę Kazimierza Dziedzica ostatnim starostą powiatu leszczyńskiego został Eugeniusz Bunikiewicz.

Po tragicznie zmarłym w 1945 r. w wypadku drogowym Wacławie Żółtym wicestarostą został Kazimierz Dziedzic, a następnie od 1948 do 1950 był nim Zenon Maciejewski.

W 1950 r. ustawa o terenowych organach jednolitej władzy pań­stwowej zlikwidowała „dualizm władzy”, czyli w praktyce samorząd terytorialny. Likwi­dacji uległa funkcja starosty, a jego zadania przejęły organy rad narodowych, w tym prze­wodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, jako terenowe organy władzy pań­stwowej. 

50-osobowa Powiatowa Rada Narodowa wybrała swe Prezydium, którego pierwszym w historii powiatu leszczyńskiego przewodniczącym (w latach 1950-1951) został Henryk Miaśkiewicz. Kolejnymi przewodniczącym Prezydium PRN w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej byli Stefan Walczak (1951-1956), Paweł Kałuża (1956-1960), Tadeusz Dudziński (1960-1973), a od 1973 do 1975 r. przewodniczącym Prezydium Po­wiatowej i Miejskiej Rady Narodowej był Stanisław Koronowski.

Siedziba Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Lesznie

 W 1953 r. wdrożony został nowy podział administracyjny, w wyniku którego odłączono z powiatu leszczyńskiego, a przyłączono do powiatu wschowskiego (województwo zielonogórskie) gminę Brenno (6 wsi, obszar prawie 60 km², po podziale na dwie gromady Brenno i Wijewo). Natomiast z pozostałych gmin utworzono 19 gromad: Zaborowo, Wilkowice, Święciechowa, Lasocice, Niechłód, Krzycko Wielkie, Bu­kówiec Górny, Włoszakowice, Lipno, Górka Duchowna, Osieczna, Ziemnice, Kąkolewo, Krzemieniewo, Belęcin Nowy, Pawłowice, Dąbcze, Rydzyna i Kaczkowo. Po korektach granic (również korekta granic gminy Lipno z powiatem kościańskim i gminy Święciechowa z miastem Lesznem) z dotychczasowych 809 km² w powiecie leszczyńskim pozostało 745 km². Kolejny podział administracyjny odbył się w latach 1956-1960, jego wynikiem było pozostawienie w powiecie 12 jednostek administracyjnych – gromadzkich: Włoszakowice, Krzycko Wielkie, Święciechowa, Zaborowo, Lipno, Osieczna, Kąkolewo, Krzemieniewo, Pawłowice, Rydzyna i miejskich: Rydzyna i Osieczna. W kolejnym etapie zlikwidowano dwie rady miejskie. W 1968 r. z kolei zlikwidowano gromady Pawłowice i Kąkolewo, a poszczególne wsie włączono do gromad Krzemieniewo, Rydzyna i Osieczna. W 1971 r. wioski ze zlikwidowanej gromady Krzycko Wielkie włączono do gromad Włoszakowice i Święciechowa.

Na podstawie ustawy o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych w 1973 r. rozpoczęły działalność gminy. W skład powiatu leszczyńskiego weszły miasta i gminy Osieczna i Rydzyna oraz gminy: Włoszakowice, Święciechowa, Lipno i Krzemieniewo. 1 czerwca 1975 r. w wyniku reformy administracyjnej kraju powiat leszczyński został zlikwidowany, powstało wówczas 49 województw, w tym leszczyńskie.

W 1998 r. Sejm uchwalił ustawę o samorządzie powiatowym, w wyniku której powołano do życia samorządowe powiaty. Zmiany administracyjno - terytorialne weszły w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego czasu powiat leszczyński ziemski składa się z gmin: Wijewo, Włoszakowice, Święciechowa, Lipno i Krzemieniewo, miasta i gminy Osieczna oraz miasta i gminy Rydzyna.

Główna siedziba Starostwa Powiatowego w Lesznie

Wszystkie najważniejsze decyzje o podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania i działalności powiatu znajdują się w kompetencji dwóch organów – Rady Powiatu Leszczyńskiego i Zarządu Powiatu Leszczyńskiego. Rada powiatu składa się z 17 radnych, którzy są wybierani przez mieszkańców powiatu leszczyńskiego w wyborach samorządowych. Organem wykonawczym jest Zarząd Powiatu Leszczyńskiego, wybierany przez radnych. W skład Zarządu jako jego przewodniczący wchodzi starosta, wicestarosta oraz – zgodnie z aktualnie obowiązującym statutem powiatu – trzech członków. 

W latach 1998 - 2006 starostą leszczyńskim był Zbigniew Haupt, a wicestarostą - Zenobiusz Wyrodek. Na lata 2006 - 2014 starostą leszczyńskim został wybrany Krzysztof Piwoński, a wicestarostami: w kadencji 2006 - 2010 - Krystian Maćkowiak, a w kadencji 2010 – 2014 - Jarosław Wawrzyniak. W latach 2014 – 2018 starostą był Jarosław Wawrzyniak, a wicestarostą - Robert Kasperczak. W obecnej kadencji (2018 – 2023) starostą ponownie wybrano Jarosława Wawrzyniaka, w latach 2018 – 2019 wicestarostą był Grzegorz Rusiecki (wybrany na posła RP), a od 2019 funkcję tę pełni Maciej Wiśniewski.

Powiat leszczyński systematycznie zwiększa liczbę mieszkańców – w chwili jego reaktywacji w 1999 r. było ich 47.639, w 2005 – 49.926, w 2010 – 52.489, w 2015 – 54.767, a na koniec 2018 – 56.485.

Opracowano m.in. na podstawie:

J.Wawrzyniak, 100 lat Powiatu Leszczyńskiego w Odrodzonej Polsce 1919-2019

Artykuły archiwalne

Zamek w Rydzynie - Panorama Leszczyńska Nr 3/1980